Is het wapen dat zelf bepaalt of het aanvalt nog te stoppen?

In de oorlog om Nagorno-Karabach, vorig jaar, versloeg Azerbeidzjan aartsrivaal Armenië. Doorslaggevend daarbij waren de onbemande vliegtoestellen van Turkse en Israëlische makelij, waarmee de Azerbeidzjanen aanvallen uitvoerden op Armeense doelen.

Nagorno-Karabach was daarmee een nieuwe mijlpaal in de ontwikkeling van autonome wapensystemen en het gebruik daarvan in gewapende conflicten. „En de opvolgers van die systemen zijn nu al in ontwikkeling”, vertelt Daan Kayser, projectleider autonome wapensystemen van vredesorganisatie PAX. „De systemen kunnen steeds meer; ze bestrijken grotere gebieden en zijn langere tijd operationeel.”

Deze snelle ontwikkeling voedt het schrikbeeld van wapens die doelen selecteren en aanvallen zonder menselijke bemoeienis. Dergelijke volledig autonome wapens bestaan nog niet. De stormachtige ontwikkeling van kunstmatige intelligentie en bijvoorbeeld gezichtsherkenning brengt ze wel snel dichterbij.

Neem de Israëlische mini-Harpy, zegt Kayser: „Deze kamikazedrone vliegt rond, selecteert een doelwit en geeft een signaal aan een operator die meekijkt via een camera. Die zegt dan: ‘Oké, val maar aan.’ Die menselijke stap kan je er makkelijk uithalen.”

Dat is een grote bedreiging voor het internationale humanitair recht, vinden maatschappelijke organisaties als PAX. Autonome wapens vergroten de kans op het (per ongeluk) ontstaan van oorlogen en op onschuldige slachtoffers. Het Rode Kruis heeft inmiddels dan ook gepleit voor een zeer strikte regulering van deze wapens.

De VN gaan hier volgende week praten in Genève tijdens een zogeheten toetsingsconferentie voor conventionele wapens, die elke vijf jaar wordt gehouden. De vraag is of de landen gaan onderhandelen over een verdrag voor de ontwikkeling en het gebruik van autonome wapens.

De voorstanders van zo’n verdrag zijn talrijk: landen in Latijns-Amerika en Afrika, maar ook Europese landen als Noorwegen, Duitsland en Oostenrijk. De tegenstanders zijn machtig: landen als de VS en Rusland. Nederland heeft tot nu toe gezegd dat bestaande regelingen voor mensenrechten en oorlogen voldoende zijn.

Lees ook Aanvalsdrones zoeken zelf het slachtoffer uit

Standpunt aanpassen

Dat standpunt zou de Nederlandse regering wel eens snel kunnen aanpassen. Twee invloedrijke adviesorganen – de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) en de Commissie van advies inzake volkenrechtelijke vraagstukken (CAVV) – hebben woensdag in een rapport gepleit voor een verbod op volledig autonome wapens en strakke regels voor gedeeltelijke autonome wapens. Dat is grofweg ook de strekking van de initiatiefnota van Tweede Kamerlid Salima Belhaj (D66), waarover de Kamer maandag debatteert.

In alle rapporten, nota’s en manifesten over autonome wapens wordt de kern gevormd door het begrip „betekenisvolle, menselijke controle”. Daarbij horen vragen als: kun je controleren hoe het wapen doelen selecteert, als je niet goed snapt hoe het dat doet? Wie is verantwoordelijk als een zwerm drones onbedoeld ook burgers treft? Transparantie en het afleggen van rekenschap (accountability) zal in de praktijk niet makkelijk te regelen zijn.

De kans is klein dat volgende week wordt begonnen met het onderhandelen over een verdrag, omdat alle landen daarmee moeten instemmen. Er zijn wel andere manieren om de autonome wapens te reguleren, zegt jurist Jessica Dorsey, onderzoeker aan de Universiteit Utrecht. „Je kan in de Algemene Vergadering van de VN met een gewone meerderheid afspraken maken.” Nadeel daarvan is volgens haar dat experts en ngo’s dan nauwelijks kunnen meeschrijven aan de tekst.

Een andere mogelijkheid is dat landen buiten de VN om een akkoord sluiten, zoals eerder is gebeurd met een verbod op clustermunitie. „De VS heeft dat niet ondertekend, maar heeft zelf sinds 2003 maar een keer deze munitie gebruikt”, zegt Dorsey: „Dat verdrag heeft clustermunitie een stigma bezorgd. Hetzelfde kan gebeuren met autonome wapens.”

Lees ook Techbedrijven investeren in dodelijke, autonome wapens